خبرگزاری میراث‌فرهنگی ـ گروه میراث‌فرهنگی ـ نزدیک به دو سال از بهسازی محوطه سعدیه می‌گذرد. پروژه‌ای که گفته میشود بدون توجه به ضوابط و نگاه تخصصی کارشناسان میراث‌فرهنگی با صرف هزینه‌های سنگین انجام گرفت. مدیر پیشین سعدیه و کارشناسان ارشد و پژوهشگران میراث‌فرهنگی معتقدند پروژه بهینه سازی مجموعه به‌قدری غیرعلمی بوده که هویت آرامگاه سعدی را مخدوش کرده است.
به گفته کارشناسانی که نام‌شان در گزارش آمده، تعدادی درخت سرو و نارنج در این آرمگاه قطع شده‌است. گفته میشود قطع درختان کهنسال شبانه و بدون نظارت کارشناسان فنی صورت گرفته این درحالی است که ساخت حوض روبروی ورودی بقعه بدون توجه به طراحی اولیه سبب تخریب منظره تاریخی آرامگاه سعدی شده است.
«بهمن محمودی»، مدیر پیشین مجموعه فرهنگی سعدیه با اشاره به اجرای غیر کارشناسی پروژه بهینه‌سازی محوطه سعدیه و هشدارهایی که در سال 90 به مسئولان فنی و مدیر کل وقت میراث‌فرهنگی استان فارس داده شد به خبرگزاری میراث‌فرهنگی می‌گوید: «حدود 2 سال پیش وقتی قرار شد محوطه قدیم سعدیه به دنبال طرح بهینه‌سازی تبدیل به سنگفرش شود. تعدادی درخت نارنج در ورودی سمت چپ پلکان مقبره آرامگاه و چندین اصله از درختان کهنسال سرو خشک و قطع شد.»
او می‌گوید: «با وجود هشدارهایی که به مدیر وقت و مسئولان پروژه داده شد، فعالیت شبانه بلدوزرها قطع نشد و بدون نظارت کامل بخش فنی اداره کل استان فارس تعدادی درختان از ریشه خشک و پس از آن قطع شدند. هم‌اکنون نیز مابقی درختان در وضعیت نابسمانی قرار دارند.
محمودی همچنین به احداث آب‌نمایی به‌شکل صلیب در قسمت مرکزی آرامگاه اشاره می‌کند و می‌افزاید: «آب‌نمای جدید که در طرح آورده شده از در قدیم سعدیه شروع و به ورودی مقبره منتهی میشود. احداث این آب‌نما نه‌تنها 7 پلکانی که به مقبره می‌رسد را تعریض و آن را به شیب 13 پله‌ای تبدیل کرده که مانع ورود مستقیم بازدید‌کنندگان به آرامگاه شده است.
این درحالی است که در طرح قدیم که در سال 1328 افتتاح شد 2 حوض در سمت راست و چپ محوطه ورودی ساخته شد. از سوی دیگر، جلوی هفت‌طاق تالار شوریده حوضی مربع مستطیل احداث شده بود که بازتاب ستون‌های تالار در آب به جاذبه‌های زیبایی محوطه می‌افزود.حوض ماهی نیز در طرح قدیم احداث شده که با فاصله اندک از تالار شوریده در قسمت شمال غربی محوطه آرامگاه سعدی واقع شده است.
مدیر پیشین سعدیه اعتقاد دارد، با توجه به ساخت حوض‌های متعدد در طرح‌های پیشین، سال 75 هم در محوطه جدید شهرداری که روبروی محوطه قدیم سعدیه قرار دارد یک حوزه آب نما ایجاد شد که آب آن از قنات حوض ماهی تامین میشود. بنابراین با وجود داشتن حوض‌های متعدد در سعدیه، ساخت حوض‌های جدید بدون توجه به ضوابط معماری و نگاه تخصصی کارشناسان کاملا بی‌مورد بوده است.
سروها به‌خاک افتادند،شورای فنی میراث‌فرهنگی بی‌اطلاع!
اما کوروش کمالی سروستانی مدرس دانشگاه و پژوهشگر برجسته استان فارس به اقدامات غیراصولی مسئولان استان فارس در سال 90 اشاره می‌کند و می‌افزاید: در سال 90 اداره کل میراث‌فرهنگی و گردشگری استان فارس اقداماتی را در زمینه‌ی سنگفرش محوطه‌ی آرامگاه انجام داد که اگرچه با حسن نیت همراه بود، اما اجرای پروژه از دیدگاه کارشناسان متخصص بهره‌ی کافی برده نشد چنانچه هم‌اکنون بخشی از هویت تاریخی بنا مخدوش شده است.
به‌اعتقاد وی، اگر چه در همان زمان به مدیریت وقت اداره کل میراث فرهنگی استان فارس (فریدون فعالی) در مورد نوع طراحی و اهمیت این اثر هشدار و توضیح داده شد، اما به دلیل عدم باور علمی و درونی به میراث‌فرهنگی و هویت بنا، اقدامات غیر علمی و غیر میراثی در مجموعه شکل گرفت. ساخت حوض روبروی ورودی بقعه بدون توجه به طراحی اولیه و نیز تخریب منظره تاریخی آرامگاه، خاطره جمعی و آزادسازی محوطه را بدون توجیه معمارانه و دخالت‌های غیر علمی این مجموعه فرهنگی را مورد تهدید قرار داد.
وی می‌افزاید: به‌‌حدی تعهد و باور به ویژگی و ارزش‌های محوطه تاریخی برای مدیران میراث فرهنگی غریب بوده که اجازه داده‌اند، پیمانکاران برای بازسازی محوطه پشت آرامگاه از بولدوزر استفاده کنند که این امر موجب قطع و خشک شدن برخی از درختان سرو کهنسال پشت آرامگاه شد و سروهای به خاک افتاده شبانه قطعه قطعه شدند و از محوطه خارج شدند.
آنطور که مدیر پیشین سعدیه و کوروش کمالی سروستانی می‌گویند، شورای فنی سازمان میراث‌فرهنگی هیچگونه مصوبه ای در مورد اجرای این طرح ناسنجیده نداشته است .
این درحالی است که علاوه بر بر سالن اجتماعات، کتابخانه و مراکز رفاهی و «گنجینه‌ی سعدی» که شامل نسخ خطی و نقاشی‌هایی درباره‌ی آثار سعدی میشود راه‌اندازی موزه می‌تواند امکان انتقال بخش‌های باقیمانده از سنگ قبر کهن سعدی، نسخه‌های خطی و تابلوهای نقاشی مربوط به سعدی به این موزه میسر شود و آرامگاه سعدی را به مرکز علمی، پژوهشی، فرهنگی و تفریحی کارآمد و مؤ‌ثری تبدل کند.
با این حال، محمودی رسیدگی و حفاظت از آرامگاه سعدی را نابسامان توصیف می‌کند. آنطور که مدیر پیشین سعدیه می‌گوید، هم‌اکنون به‌دلیل عدم نظارت کافی سیستم صوتی مجموعه به‌طور کامل از بین رفته و نور کافی هم در محوطه نیست. نظافت‌ها به‌ندرت انجام می‌گیرد و آب‌نمای ورودی محوطه همیشه خشک است. زنجیرهای کنار فضای سبز از بین رفته و در ورودی آرامگاه که بر اساس گنبد فیروزه‌ای در سال 1328 ساخته شده بود حذف شده است.
تاریخ نامعلوم ساختآرامگاه
کمالی سروستانی اما درباره روند ساخت و تغییر و تحولات آرامگاه سعدی اینگونه می‌گوید: واقعیت این است که در تاریخ شکل‌گیری، تخریب، بازسازی و تجدید بنای آرامگاهسعدی در منابع تاریخی، بویژه تا پیش از ساخت بنای جدید، اطلاعات متفاوت و گاهمتضادی ثبت شده است. به همین دلیل هنوز نمی‌توان به‌طور دقیق سیر تاریخی شکل‌گیریآرامگاه سعدی را مشخص کرد.
او بیان می‌کند: اما مستندات تاریخی حکایت از آن دارد که 57 سال پس از درگذشت سعدی، یعنی در سال 748 هجری قمری، ابن‌بطوطه به شیرازآمد و در سفرنامه‌اش گزارشی از شرایط مقبره‌ی سعدی ارائه کرد. پس از آن، جنیدشیرازی صاحب کتاب «شدالازار» در سال 791 هجری قمری و نیز دولتشاه سمرقندی دو قرن پساز درگذشت سعدی در «تذکره‌الشعرا» به توصیف ویژگی‌ها، نام‌آوری و توصیف مقبره اوپرداختند.
او ادامه می دهد: براساس منابع تاریخی، بویژه کتاب «گلستان هنر» نوشته‌ی میرمنشی، در سال 998 هجری قمری و در روزگار صفویان به حکم یعقوب ذوالقدر ـحکمران فارس ـ مقبره‌ی ساخته‌شده روی مزار سعدی خراب شد تا اینکه کریم‌خان زند درسال 1187 هـجری قمری عمارتی از گچ و آجر را بر فراز مزار شیخ ساخت.
به گفته‌ی کمالی سروستانی، این بنا شامل دو طبقه بود. در طبقه‌ی هم‌کف آن راهرویی وجودداشت و پلکان طبقه‌ی دوم از آنجا شروع می‌شد. در دو طرف راهرو نیز دو اتاق کرسی‌دارساخته شده بود و مقبره‌ی سعدی در اتاقی که در سمت شرقی راهرو بود قرار داشت که معجری چوبین آن را احاطه کرده بود.
براساس روایت محمدتقی بهروزی در اوایل دوران قاجار، یکی از علمای شیراز به‌دلیل انتساب سعدی بهمذهب اهل تسنن، دستور تخریب و شکستن سنگ مزار او را می‌دهد و این سبب میشود کهمدتی بعد علی‌اکبر خان قوام‌الملک شیرازی نسبت به تهیه و نصب سنگ کنونی اقدام کند وبخشی از اشعار سعدی، برگرفته از بوستان را که در ستایش حضرت پیامبر (ص) سرودهشده‌اند، با اندکی تغییر روی آن حک کند.
شکل گیری آرامگاه جدید
کمالی با اشاره به اینکه سال 1327 آغاز ساخت آرامگاه کنونی سعدی است، دربارهشکل‌گیری آرامگاه جدید سعدی می‌گوید: سال 1324 شعبه‌ی انجمن آثار ملی در شیراز باعضویت و دبیری استاد علی سامی تشکیل شد که یکی از ایده‌های اولیه‌ی آن، احیایمجموعه‌ی سعدیه بود. سال 1325 براساس مصوبه‌ی دولت مقرر شد از فروش قند و شکر آزاکارخانه‌ی قند مرودشت، کیلویی دو ریال برای ساختمان آرامگاه سعدی هزینه شود؛ امااقدامات عملی و جدی از سال 1327 یعنی زمانی که علی‌اصغر خان حکمت، رئیس انجمن آثارملی کشور و دبیر کل یونسکو در ایران بود و علی سامی نیز به‌عنوان دبیر انجمن آثارملی در شیراز فعالیت می‌کرد، آغاز شد.
به گفته‌ی مدیر مرکز سعدی‌شناسی، درکتاب «ره‌آورد حکمت» که مجموعه‌ی خاطرات حکمت است، آورده است: در سال 1327 پس از کسبموافقت اولیه برای احیای مجموعه‌ی سعدیه، از آندره گدار که در آن زمان مدیرباستان‌شناسی ایران بود دعوت شد به شیراز بیاید و نظر خود را بیان کند؛ ولی پس ازبحث و بررسی‌های گوناگون و براساس گزارش انجمن آثار ملی، در سال 28 قرارداد طراحیآرامگاه سعدی با یک شرکت ساختمانی بسته شد و مهندس محسن فروغی و مهندس علی صادقبه‌عنوان طراحان سعدیه آغاز به کار کردند. به این ترتیب در اسفندماه 1330 ساختبنای آرامگاه سعدی که طراحان آن ایرانی و معماران و کارگران آن نیز شیرازی بودند،در باغی به مساحت 700/7مترمربع به پایان رسید.
پژوهشگر استان فارس با اشارهبه اینکه هم‌اکنون بنای اصلی آرامگاه سعدی 261 مترمربع مساحت دارد و شامل دو ایوانعمود بر هم میشود که قبر شیخ در زوایه‌ی این دو ایوان قرار گرفته است، ادامه می دهد: در بعدازظهر یازدهم اردیبهشت‌ماه 1331آرامگاه سعدی با حضور دکتر حسابی که در آنزمان وزیر فرهنگ بود و علی‌اصغر خان حکمت و تعداد زیادی از شاعران، نویسندگان،بازرگانان و صاحب منصبان افتتاح شد.
980هزار تومان؛ هزینه ساخت سعدیه
کمالی سروستانیمی‌گوید: همزمان با افتتاح سعدیه، در صبح همان روز از مجسمه‌ی سعدی که در دروازه‌یاصفهان نصب شده بود پرده‌برداری شد. این مجسمه توسط هنرمند برجسته‌ی ایرانی، استادابوالحسن صدیقی ساخته شد و براساس گزارش مالی انجمن آثار ملی، برای ساخت آن 14هزارو 500 تومان به استاد پرداخت شد، البته کل هزینه‌ی ساخت سعدیه در آن سال، 980هزارتومان برآورد شد.
مدیر مرکز سعدی‌شناسی در ادامه می‌افزاید: اکنون مساحت باغ سعدیه براساس بخشی از طرح بوستان و گلستان مهندس میرمیران به بیش از چهار هکتارافزایش یافته و ساخت مجتمع فرهنگی و پژوهشی سعدی در پشت ساختمان اصلی آرامگاه آغازشده است. هرچند با وجود اختصاص اعتبارات مناسب در چهار سال اخیر، اتفاق قابل توجهیدر روند ساخت آن رخ نداده است.
شیخ مشرف‌الدین مصلح‌الدین سعدى شیرازى شاعر قرنهفتم هجری قمری، پس از حدود 90 سال زندگی، در خانقاهی در شیراز درگذشت و همانخانقاه محل دفن او شد؛ اما بعدها آرامگاه خاصی برای او طراحی و در سال 1354 آرامگاهاو به‌عنوان یک اثر ملی ثبت شد.
مریم جلیلوند
منبع:
http://www.chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=106054&Serv=0&SGr=0 
